Tại sao lịch vạn niên lại đặc biệt?

Lịch vạn niên hay còn được gọi “Perpetual Calendar” là một trong những tính năng phức tạp và tinh tế nhất trong thế giới đồng hồ cơ. Cơ chế hoạt động của lịch vạn niên dựa trên các bánh răng cùng đĩa quay vô cùng phức tạp. Khi bộ máy hoạt động, những bánh răng này sẽ xoay và tương tác lên nhau để tự động điều chỉnh ngày, tháng và năm bao gồm cả tính toán năm nhuận, cũng như số ngày trong tháng, mà không cần sự can thiệp của người dùng. Một khi đã được thiết lập đúng, lịch vạn niên có thể hoạt động chính xác qua hàng thế kỷ.

Điều này có nghĩa rằng, đồng hồ lịch vạn niên sẽ tự động điều chỉnh vào mỗi cuối tháng có 30 ngày và tháng 31 ngày, cũng như cuối tháng 2 khi có năm nhuận (tức là thêm ngày 29 tháng 2 mỗi bốn năm). Một số mẫu đồng hồ còn bao gồm cả chức năng hiển thị năm nhuận, giúp người dùng dễ dàng theo dõi.

Nhờ vào cơ chế phức tạp này, mà lịch vạn niên không chỉ tự khẳng định mình là một chức năng tiện dụng mà còn là một minh chứng cho trình độ kỹ thuật và nghệ thuật chế tác đồng hồ cao cấp. Những chiếc đồng hồ lịch vạn niên thường được coi là biểu tượng của sự tinh tế và đẳng cấp trong bộ sưu tập đồng hồ xa xỉ.

Nhưng chúng ta, cả bạn và tôi có thực sự cần một chiếc đồng hồ để biết năm nào là năm nhuận không? Thực ra, bạn có cần bất kỳ thiết bị chỉ báo thời gian nào cho việc này không, khi ta chỉ cần đếm đến mốc bốn năm? Ngoài ra, những người đam mê thể thao (hay những nhà sưu tầm đồng hồ Omega) có thể dựa trên mốc các năm tổ chức sự kiện Thế vận hội Olympic là có thể dễ dàng nhận biết năm nhuận, mặc dù đại dịch Covid19 từng làm xáo trộn kế hoạch vào năm 2020.

Tất nhiên, cụm từ “cần thiết” có vẻ như hơi nhạy cảm trong thế giới đồng hồ, nhưng sở hữu một chiếc đồng hồ lịch vạn niên có thể cung cấp chính xác ngày, tháng, năm (năm nhuận) mà không cần điều chỉnh trong một khoảng thời gian rất dài, quả thật là một điều tiện lợi.

Nếu đơn thuần chỉ xem lịch vạn niên là một tiện ích, thì quả thật là một sự đánh giá thấp đối với một trong những chức năng cao cấp bậc nhất ngành đồng hồ. Bên cạnh tourbillon, split-seconds chronograph cùng minute repeater, lịch vạn niên là một trong bốn đỉnh cao của ngành chế tạo đồng hồ cao cấp. Dĩ nhiên, tương tự như split-seconds chronograph và minute repeater, lịch vạn niên thực sự hữu dụng, đồng thời đây còn là chức năng duy nhất khiến mọi thứ trở nên thuận lợi và dễ dàng sử dụng, đến mức có thể gây hiểu lầm cho những người dùng thiếu kinh nghiệm.

Nhưng trong thực tế, lịch vạn niên lại phức tạp và tinh tế hơn chúng ta tưởng tượng rất nhiều. Ngoài được gọi là “Perpetual Calendar” trong tiếng Anh, thì lịch vạn niên còn được biết đến rộng rãi với tên gọi tiếng Pháp là “Quantième Perpétuel” hoặc viết tắt là “QP”. Đây cũng được người trong ngành ưu ái gọi là là tên viết tắt thanh lịch nhất lĩnh vực đồng hồ, thậm chí còn được dùng làm tên thương hiệu của một tạp chí (có vẻ như chúng ta đang lạc đề).

Như thường lệ, những câu chuyện chuyên ngành như thế này cần có một phần giới thiệu mở để độc giả quyết định có nên đọc tiếp hay không. Điều này cũng cần thiết vì chúng tôi không khẳng định rằng những gì chúng tôi có thể gói gọn trong khoảng 10 trang bài viết này là tất cả những gì bạn có thể quan tâm. Điều này có nghĩa là chúng tôi phải giải thích một cách khái quát và dễ hiểu nhất về những gì mà mình đang đề cập.

Cơ chế đo thời gian phức tạp

Năm 2024 là một năm nhuận, đây là thời điểm hoàn hảo để ta cùng nói đến cách thức chiếc đồng hồ của bạn – đúng vậy, chính là chiếc đồng hồ mà bạn đang sở hữu (không quan trọng có chức năng lịch vạn niên hay không) đo đếm và hiển thị lịch trên mặt số. Đồng hồ kỹ thuật số rõ ràng có lợi thế hơn về mặt này, mặc dù đồng hồ quartz hay máy cơ thông thường đòi hỏi người dùng phải hiệu chỉnh nhiều hơn một chút so với smartwatch hay điện thoại thông minh.

Chúng tôi sẽ loại trừ các thiết bị thông minh khỏi phạm vi bài viết này, nhưng sẽ dành vài dòng cho đồng hồ quartz analog. Mặc dù bỏ qua mọi thứ bên ngoài lĩnh vực cơ khí, nhưng như bạn đã biết, mọi loại lịch đều bị chi phối bởi những yếu tố bất thường trong cơ chế tính ngày của chúng ta hiện tại. Điều này bắt nguồn từ hệ thống lịch đang sử dụng rộng rãi trong Kỷ nguyên Công nguyên, vốn có những đặc điểm cụ thể bị ảnh hưởng bởi quỹ đạo thực tế của Trái đất, điều thật sự không hề tuân theo một hệ thống như chúng ta thường nhận thức.

Do đó, câu chuyện này sẽ bắt đầu bằng một số điểm chung vì chúng ta cần phải giải thích cách thức hoạt động của lịch Gregory. Kèm theo đó, cũng sẽ bắt đầu ngắn gọn với những cơ cấu lịch đơn giản hơn, mặc dù chủ đề đáng chú ý là lịch năm có thể cần nhiều nghiên cứu sâu hơn nhưng chúng ta không thể tốn nhiều giấy mực để nói chi tiết trong khuôn khổ bài viết này. Không chỉ vậy, chúng tôi cũng bỏ qua các dạng lịch khác, bao gồm lịch truyền thống Trung Hoa và lịch Hồi giáo, mặc dù chúng có thể rất hấp dẫn, cũng như mọi thứ gì đó nằm ngoài lĩnh vực đồng hồ đeo tay và điều này hoàn toàn hợp lý.

Để hoàn thành điều này một cách tốt đẹp, chúng tôi sẽ tóm tắt mọi thứ nhanh nhất có thể, bắt đầu bằng một sự thừa nhận: “Chúng ta sẽ không thể hiểu đúng tầm quan trọng của chức năng lịch vạn niên nếu không nắm rõ những hạn chế của lịch tiêu chuẩn, đặc biệt là chức năng Triple Calendar. Trên thực tế, chính lịch Gregory đã khiến những chiếc đồng hồ lịch thứ – ngày cơ bản trở nên kém hữu ích hơn, gián tiếp nâng tầm lịch vạn niên lên đỉnh cao. Trong hầu hết các mẫu đồng hồ có tính năng chỉ báo ngày thông thường, gồm một vòng xoay duy nhất có 31 con số và hiển thị số ngày mới sau mỗi 24 giờ.

Do đó, loại lịch này sẽ không thể tránh khỏi sai sót rồi cần điều chỉnh thủ công trong những tháng chỉ 30 ngày, đặc biệt là vào tháng 2 vốn chỉ 28 ngày hoặc 29 ngày khi năm nhuận. Một lần nữa, dù lịch tiêu chuẩn không đặc biệt hữu ích, và tồn tại nhiều bất cập (như chúng ta sẽ chứng minh), thậm chí là rủi ro hư hỏng khi điều chỉnh lịch trong khoảng thời gian chuyển ngày. Tuy nhiên, theo một cách nào đó, người dùng vẫn chấp nhận và xem các hạn chế trên như một “thú vui” nho nhỏ khi sử dụng, thơ mộng hơn là chơi loại đồng hồ trang bị loại lịch này”.

Sự tương thích không hoàn hảo

Như đã đề cập trước đó, sự ra đời của lịch Gregory nhằm cố gắng mang lại cho nhân loại một mức độ trật tự nhất định từ thế giới thiên thể phức tạp. Nói theo cách trừu tượng, cơ chế lịch của chúng ta chỉ là những lớp phủ không hoàn hảo xếp chồng lên các hệ thống không tuân theo khái niệm trật tự của con người. Hãy nhớ rằng vấn đề ba vật thể là có thật và không có giải pháp tổng quát, mà chỉ là giải pháp dành cho một số trường hợp đặc biệt. Thực tế chúng ta không cần phải hiểu cách chúng hoạt động nhưng chắc chắn rất thú vị để tìm hiểu. Tốt thôi, nếu bạn là kiểu người thích đọc những câu chuyện như thế này với hy vọng tìm ra điều gì đó cho bản thân.

Đây là một điều tuyệt vời, vì nhu cầu theo dõi thời gian – ngày tháng của con người thật sự rất đơn giản nếu so sánh với cách hệ mặt trời vận hành, cho nên các giải thích chung bên trên khá dễ hiểu. Chưa kể, sự vắng tắt này còn phù hợp đến mức hoàn hảo là nhờ vào tầm hiểu biết của con người khi tham gia cấu tạo nên các chức năng chỉ báo thời gian. Có thể ví von như sau, khi chúng ta cần máy móc hỗ trợ theo dõi một sự kiện hoặc sự việc gì đó theo những quy tắc, thông số kỹ thuật hay tiêu chuẩn của chúng ta, nhưng đang không thực sự diễn ra, thì chúng ta luôn cần can thiệp bằng nhiều thủ thuật. Cuối cùng, tất cả biện pháp chỉ báo thời gian mà nhân loại đang sử dụng, quy ước v.v… chỉ là những thủ thuật, nhưng điều ấy không quá tệ vì vũ trụ rất phức tạp và tầm hiểu biết của chúng ta về vũ trụ là quá ít.

Các thiết bị đo thời gian chính xác nhất mà con người đang có là đồng hồ nguyên tử, nhưng chúng cũng cần được điều chỉnh thủ công bởi con người vì sai số bắt buộc trong thuộc tính tương đối của chính trái đất. Từ đó báo hiệu cho sự xuất hiện ngắn gọn của Thuyết Tương đối (bao gồm cả Thuyết Tương đối Rộng và Đặc biệt), vì những gì chúng ta trải nghiệm, là thời gian thực tế sẽ gắn liền với bối cảnh của không – thời gian địa phương của mỗi chúng ta. Không có một hiện tại chung giữa các vật thể trong không gian. Thời gian trôi chậm hơn trên mặt trăng, vì chuyển động tương đối của mặt trăng so với trái đất, cũng như có khối lượng thấp hơn Trái đất. Không cần phải nói, không có gì diễn ra cùng một lúc ở trái đất và mặt trăng.

Sự phức tạp trong kỹ thuật chế tác

Mặc dù tính năng lịch tuần trăng xuất hiện khá nổi bật trong phần này của câu chuyện vì lịch tuần trăng thường góp mặt trong phần nhiều bộ máy lịch vạn niên, nhưng chúng ta sẽ chỉ nói sơ lược qua và dành cho chức năng đẹp đến thơ mộng này một bài viết riêng biệt. Đó sẽ là một bài viết để vinh danh các cột mốc quan trọng cùng lịch sử của cơ cấu lịch vạn niên. Hãy chờ đón nhé.

Một vấn đề không được đề cập ở đây là về khía cạnh hoàn thiện mặt số, điều này chủ yếu đến từ yếu tố cơ khí của bộ máy lịch vạn niên, bao gồm cả các bộ máy tích hợp. Dù một số thương hiệu, đáng chú ý nhất là A. Lange & Söhne cùng Frederique Constant năm nay đã tìm ra cách riêng để cơ chế lịch vạn niên tỏa sáng trên “sân khấu” hạn hẹp, nhưng điều này rất hiếm thấy. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn không có bất kỳ một thương hiệu nào đặt ra tiêu chuẩn về bố cục mặt số lịch vạn niên tối ưu nhất. Bằng khả năng của mình, chúng tôi cố gắng mô tả rõ ràng cho bạn về một module lịch (hoặc cụm lịch của một bộ máy tích hợp). Do đó, sẽ không có những cấu kiện được hoàn thiện đặc trưng ở đây, thay vào đó nghệ nhân chế tác hy vọng có thể thu hút và lôi cuốn giới đam mê bằng cách bố trí cơ cấu hiển thị độc đáo.

Tính chất của lịch là đảm bảo khả năng quan sát, do đó những thành phần vận hành chức năng này thường được giấu kín, không giống như hầu hết chức năng khác có thể phô diễn trọn vẹn trước mắt người xem, thậm chí là những chức năng đơn giản như múi giờ thứ hai. Các chỉ báo lịch hoạt động tốt nhất khi mọi thông tin có thể được nhìn thấy ngay lập tức. Như đã lưu ý ở trên, lịch vạn niên chỉ thể hiện sự phức tạp đáng ngưỡng mộ trong lối bố cục cửa sổ hay mặt số phụ để hiển thị thông số. Bên cạnh đó, bản thân của chức năng này chỉ là một tổ hợp nhiều bánh răng lớn – nhỏ khác nhau và quay ở tốc độ rất chậm, mà không hào nhoáng như tourbillon hoặc dồn dập như mặt số phụ của chronograph.

Tiếp theo, có tương đối nhiều biến thể lịch vạn niên khác nhau được sáng tạo qua nhiều thập kỷ, bao gồm phương thức chỉ báo retrograde, hiển thị đa đĩa xoay, mặt số phụ và nhiều sáng kiến khác. Chúng tôi sẽ không giải thích cách thức hoạt động cụ thể của từng biến thể không chỉ vì khuôn khổ hạn chế của bài viết, mà còn bởi nên có một bài viết riêng để nói về chúng.